Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου 1822 - Οι συνθήκες που οδήγησαν σε αυτήν και η σημασία της.

 

Θέμα 3ης Εργασίας: Από τους τοπικούς Οργανισμούς στις Εθνοσυνελεύσεις: ποιες ήταν οι στρατιωτικές, πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες που οδήγησαν στην Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου 1822, και ποια η σημασία της, για την ιστορία της επανάστασης και του ελληνικού κράτους.

Πρόλογος.

Η εδραίωση της Ελληνικής Επανάστασης στον Ελληνικό χώρο και οι στρατιωτικές επιτυχίες απο την έναρξη της και για τα επόμενα δύο έτη οδήγησαν στην ανάγκη δημιουργίας κεντρικής εξουσίας. Ο κοινωνικο-απελευθερωτικός αγώνας για να έχει επιτυχία έπρεπε να διεξάγεται συντονισμένα τόσο σε στρατιωτικό όσο και σε διοικητικό επίπεδο. Οι διάφοροι τοπικοί άρχοντες και οι τοπικοί οργανισμοί δεν μπορούσαν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και να δράσουν ενιαία και ενωτικά καθώς είχαν περιορισμένη τοπική εμβέλεια με συνακόλουθη εξυπηρέτηση προσωπικών και τοπικών συμφερόντων. Οι κοινωνικές διαμάχες που προέκυπταν και οδήγησαν δύο φορές σε εμφύλιους πολέμους κλόνιζαν την ενότητα της Επανάστασης και απειλούσαν με την καταστολή και αποτυχία της. Η ύπαρξη μιας ενιαίας κεντρικής εξουσίας, που θα λειτουργούσε ως ασπίδα συνοχής του Αγώνα ήταν απολύτως αναγκαία και η αρχή για την επίτευξη του στόχου ήταν η σύγκλιση της Α’ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου.

Οι Συνθήκες που οδήγησαν στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου.

α. Οι Στρατιωτικές.

Η έναρξη της Επανάστασης τον Μάρτιο του 1821 ακολουθείται από μια σειρά στρατιωτικών επιτυχιών των επαναστατών, οι οποίοι καταλαμβάνουν τα εδάφη των απελευθερωμένων περιοχών και εδραιώνουν τις θέσεις τους στην Πελοπόννησο, την Στερεά Ελλάδα και σε αρκετά νησιά¹. Οι νίκες στο Βαλτέτσι και στα Δολιανά κάνουν ασφυκτικό τον κλοιό της πολιορκίας της Τριπολιτσάς, της πρωτεύουσας του Μοριά. Κορυφαία στρατιωτική νίκη η Άλωση της τον Σεπτέμβρη του 1821 που επέφερε πολλά ψυχολογικά και πρακτικά οφέλη αφού επρόκειτο για την κατάληψη του οικονομικού, στρατιωτικού και διοικητικού κέντρου της Πελοποννήσου, γράφοντας παράλληλα μαύρες σελίδες στην ιστορία του Αγώνα λόγω της αγριότητας της επίθεσης κατά των πολιορκημένων².

β. Οι Πολιτικές.

Οι επιτυχίες του αγώνα ήταν αυτές που προετοίμασαν το πολιτικό περιβάλλον. Οι ανάγκες του αγώνα σε όπλα, πυρομαχικά, πλοία και τρόφιμα ήταν μεγάλες πράγμα που απαιτούσε την αποτελεσματικότερη οργάνωση του³. Ο κάθε αρχηγός, έπραττε κατά βούληση, αυτόνομα με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μια κοινή γραμμή. Απο την άλλη η απουσία κεντρικής διοίκησης των επαναστατικών δυνάμεων, έφερνε διαμάχες και προστριβές μεταξύ τους, οι οποίοι επιθυμούσαν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα των περιοχών τους. Επιπλέον η ύπαρξη τοπικών διοικητικών κέντρων δρούσαν προβληματικά για την εξέλιξη του αγώνα, αποτελούσαν επί της ουσίας αδύναμες και περιορισμένης τοπικής εμβέλειας εξουσίες που δεν είχαν την ικανότητα να ενώσουν τις απελευθερωμένες περιοχές και να δημιουργήσουν ένα Συνταγματικό κράτος⁴.

γ. Οι Κοινωνικές.

Το 1821 επικρατούσε παγκόσμια αναταραχή. Οι διεκδικήσεις των Εθνών και οι διαποτισμένες με δημοκρατικά στοιχεία ιδέες, οδηγούσαν στην δημιουργία νέων αξιών για τον κόσμο. Η ελληνική επανάσταση ξέσπασε σε αυτό το παγκόσμιο κοινωνικό πλαίσιο και ως εκ τούτου την μετέτρεψε σε σε κομμάτι του φιλελεύθερου παγκοσμίου κινήματος και της εξασφάλισε συμμαχίες και αντιπαλότητες. Προεπαναστατικά υπήρχαν διάφορες κοινωνικές ομάδες όπως οι Προεστοί και οι Φαναριώτες αλλά και κατά την διάρκεια της επανάστασης ξεπήδησαν νέες ομάδες όπως οι οπλαρχηγοί και οι καπεταναίοι. Οι κοινωνικές αυτές ομάδες βάση των συμφερόντων τους και των προσδοκιών τους έρχονταν σε αντιπαλότητα συχνά καταλήγοντας ακόμη και στον εμφύλιο πόλεμο.

Οι προεστοί και οι κοτζαμπάσηδες ήταν εκπρόσωποι της Ολιγαρχίας, ασκούσαν την εξουσία τους στο όνομα του Σουλτάνου, εισέπρατταν φόρους και αυτό τους έδινε οικονομική και πολιτική δύναμη και ήταν αυτοί που όριζαν τα μέλη των Συνελεύσεων.

Η αντίσταση στον τουρκικό ζυγό εκφράστηκε απο το ένοπλο αντάρτικό των κλεφτών. Οι οπλαρχηγοί και οι καπεταναίοι, οι οποίοι σήκωναν κυριολεκτικά το βάρος του αγώνα στις πλάτες τους και επομένως ήθελαν να έχουν και την εξουσία.

Τέλος οι επιφανείς επήλυδες ή Φαναριώτες αποτελούσαν ένα είδος κοινωνικής αριστοκρατίας. Είχαν ανώτερη παιδεία, ήταν γλωσσομαθείς και διέθεταν γνώσεις διοικητικές καθώς και επιρροή, αφού λειτουργούσαν ως ιδιότυπη κοινωνική τάξη στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κατά γενική ομολογία δεν επιθυμούσαν να χάσουν τα προνόμια που τους παρείχε ο Σουλτάνος παρόλα αυτά υπήρξαν φωτεινές εξαιρέσεις όπως ο Μαυροκορδάτος.

Είναι σαφές ότι όλες αυτές οι κοινωνικές ομάδες είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα τα οποία καθόριζαν την συμπεριφορά τους έναντι του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων δημιουργώντας συμμαχίες και διαμάχες ανάμεσα στις επιμέρους ομάδες⁵.

δ. Οι ιδεολογικές.

Στις αρχές του 1800 υφίσταντο οι ιδεολογικές προϋποθέσεις για να οργανωθεί η επανάστασή για την Ανεξαρτησία των Ελλήνων, η απόλυτη επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης, του Διαφωτισμού και η πνευματική αναγέννηση των υπόδουλων απο τον Ελληνικό διαφωτισμό. Άμεσα συνδεδεμένη με τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης αλλά και του Βρετανικού φιλελευθερισμού η ελληνική επανάσταση έθεσε ευθύς εξ αρχής το ζήτημα πολιτειακής συγκρότησης και συντάγματος που θα διέπετο απο τις αρχές για τις ανθρώπινες ελευθερίες και την διακήρυξη δικαιωμάτων του ανθρώπου με κυριότερο εκφραστή τον Μαυροκορδάτο⁶.

3. Η Α’ Εθνοσυνέλευση και η σημασία της

α. Η ανάγκη δημιουργίας κεντρικής εξουσίας.

Ο αγώνας για να έχει επιτυχία απαιτούσε οργάνωση και συνοχή των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι τοπικοί οργανισμοί που δρούσαν μεμονωμένα εξυπηρετώντας τα συμφέροντα τους δεν θα οδηγούσαν στην μακροημέρευση του. Επιπλέον οι οπλαρχηγοί δρούσαν αυτοβούλως καταλήγοντας συχνά σε διαμάχες και με αποκορύφωμα τους δύο εμφυλίους πολέμους. Αντιλαμβανόμαστε ότι ήταν ζήτημα σύντομου χρόνου η επανάσταση να αποτύχει και να κατασταλεί. Η ανάγκη για την συγκρότηση κεντρικής διοικητικής αρχής ήταν επείγουσα⁷.

β. Οι εργασίες της Α’ Εθνοσυνέλευσης.

Μέσα σε αυτό το βαρύ κλίμα ξεκίνησαν οι εργασίες της Α’ Εθνοσυνέλευσης στις 20 Δεκεμβρίου του 1821 στην Πίαδα, τελικά όμως πήρε το όνομα της Επιδαύρου ώστε να υπάρχει ο συμβολισμός και ο συσχετισμός με τους αρχαίους Έλληνες. Η συνέλευση αποτελούνταν απο 60 παραστάτες – πληρεξούσιους απ’ τις περιοχές που είχαν απελευθερωθεί συγκεκριμένα απο την Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα και κάποια νησιά. Χαρακτηριστική ήταν η εκπροσώπηση των προεστών και ο αποκλεισμός του στρατιωτικού στοιχείου. Πρόεδρος της εθνοσυνέλευσης εξελέγη ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Στην συνέχεια καταρτίστηκε Σύνταγμα απο την επιτροπή, που η ολομέλεια ψήφισε την Πρωτοχρονιά του 1821, ονομάστηκε “Προσωρινό” δείχνοντας την πρόθεση της αναθεώρησης του. Το Σύνταγμα αποσαφήνιζε τον τρόπο οργάνωσης του νέου κράτους και της άσκησης εξουσίας απο το Βουλευτικό – χωρίς ουσιαστική εξουσία - και το Εκτελεστικό⁸.

Στο προοίμιο του οι Έλληνες διακηρύσσουν περίτρανα ότι θέλουν να δημιουργήσουν ανεξάρτητο Ελληνικό κράτος το οποίο θα σέβεται και θα προστατεύει τους πολίτες του αναγνωρίζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα και ορίζοντας την υποχρέωση του κράτους να τηρεί τους νόμους. Ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη διακήρυξη της ανεξαρτησίας τους⁹.

β. Ο χαρακτήρας του Α’ Συντάγματος.

Το Σύνταγμα της Επιδαύρου επηρεάστηκε βαθιά απο το γαλλικό σύνταγμα του 1795 και ακολούθησε το γαλλικό πρότυπο. Σε γενικές γραμμές το χαρακτηρίζει η δημοκρατική συγκρότηση, όπου εκπρόσωποι απ’ τις περιοχές της Ελλάδας συγκεντρώνονται να αποφασίσουν απο κοινού, επιπλέον απο τις φιλελεύθερες καταβολές που εκ πηγάζουν απο τον Βρετανικό Φιλελευθερισμό και τον Διαφωτισμό και απο τον προοδευτικό χαρακτήρα ως σφραγίδα της επιρροής του Γαλλικού Συντάγματος και των ιδεολογικών επιρροών¹⁰.

γ. Σύγκρουση Συμφερόντων και απόψεων – αντιπαραθέσεις.

Είναι λογικό πως η οποιαδήποτε μεταβολή άσκησης της εξουσίας θα επέφερε αντιπαραθέσεις στις κοινωνικές ομάδες που είχαν έως τότε τον έλεγχο. Αφενός η Ελίτ των Προεστών αλλά και οι διάφοροι Κοινοτικοί Άρχοντες, οι οποίοι αποτελούσαν κομμάτι της ξεπερασμένης Οθωμανικής Διοίκησης, δεν επιθυμούσαν να απολέσουν τα προνόμια τους και δεν ήταν εύκολο να αλλάξουν την αντίληψή τους για την άσκηση της εξουσίας. Αφετέρου η νέα κοινωνική ομάδα, οι οπλαρχηγοί, οι οποίοι σήκωναν κυριολεκτικά το βάρος του Αγώνα στις πλάτες τους δεν νοούσαν δυνατό να μην έχουν άποψη για το τρόπο που θα ασκείται η εξουσία και κυρίως να μην συμμετέχουν σε αυτή.

Σημαντική είναι και η περίπτωση των Φαναριωτών, οι οποίοι θεωρούσαν ότι έχουν γνώσεις στην οργάνωση και την διοίκηση του κράτους λόγω της θέσης τους εντός του διοικητικού μηχανισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γεγονός που όμως τους μετέτρεπε πολλές φορές σε τροχοπέδη της Επανάστασης αφού οι ίδιοι δεν επιθυμούσαν να χάσουν την εξουσία και την μέχρι τότε ισχυρή θέση, που τους είχε παραχωρήσει ο Σουλτάνος. Τέλος αυτές οι κοινωνικές ομάδες ήταν σαφές ότι θα μάχονταν υπέρ των συμφερόντων των περιοχών που εκπροσωπούσαν και ανήκαν¹¹.

δ. Η σημασία και οι παρακαταθήκες της Α’ Εθνοσυνέλευσης.

Η Α’ Εθνοσυνέλευση αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο της συνταγματικής ιστορίας του κοινωνικό-απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων. Έθεσε τις βάσεις του νέου φιλελεύθερου και δημοκρατικού Κράτους που επιθυμούσαν και οραματίζονταν οι πρωτοστάτες του αφού αναγνώριζε ως πηγή εξουσίας τον Λαό. Αυτό είναι εμφανές απ’ τον τρόπο της διεξαγωγής της Εθνοσυνέλευσης αλλά και τις δημοκρατικές διεργασίες της. Το σύνταγμα καταρτίστηκε με αντιπροσωπευτικό και δημοκρατικό τρόπο, παρόλο που υπήρχε περιορισμένη εκπροσώπηση των υπαρχουσών κοινωνικών ομάδων. Ουσιαστικά πρόκειται για μια πρώτη δημοκρατική ψηφοφορία¹².

Το πρώτο σύνταγμα αποτύπωσε όλες τις φιλελεύθερες ιδέες και επιρροές απο τα Γαλλικά Συντάγματα και τον Διαφωτισμό. Ενσωμάτωσε και προσάρμοσε τα δυτικά πρότυπα στις τοπικές συνθήκες σε οργανωτικό επίπεδο και σε επίπεδο ατομικών ελευθεριών. Οι συμμετέχοντες φιλοδοξούσαν να προστατεύσουν όλες τις ατομικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και την υποχρέωση του κράτους να τηρεί τους Νόμους.

ε. Η πρώτη απο τις τρεις Εθνοσυνελεύσεις

Η πρώτη Εθνοσυνέλευση αποτέλεσε τον “φάρο” για τη δημιουργία Συνταγματικού κράτους και την κατοχύρωση του Κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Έθεσε τους όρους της άσκησης εξουσίας, της οργάνωσης και του φιλελεύθερου χαρακτήρα. Ωστόσο οι συμμετέχοντες χαρακτήρισαν “προσωρινό” το Σύνταγμα εκφράζοντας έτσι την επιθυμία αναθεώρησης και τελειοποίησης του, απορροφώντας με αυτόν τον τρόπο τους κοινωνικούς κραδασμούς και τις κοινωνικές αντιδράσεις.

Β’ Εθνοσυνέλευση

Ως φυσική συνέπεια, ακολουθεί η Β’ Εθνοσυνέλευση στις 13 Απριλίου του 1823, στο Άστρος, όπου ψηφίστηκε ο <<Νόμος της Επιδαύρου>>. Ο Νόμος παρέμεινε στις κύριες αρχές του Συντάγματος της Επιδαύρου και ενίσχυσε την δύναμη του Βουλευτικού έναντι του Εκτελεστικού, εμπλούτισε τις ατομικές ελευθερίες με κυριότερη την κατάργηση της δουλείας και κατοχύρωσε το δικαίωμα της εκλογής με την ιδιότητα του <<ανδρός>> και όχι πλέον του <<γέροντος>>. Παρόλα αυτά το Σύνταγμα του Άστρους σημαδεύτηκε απο τις διαμάχες μεταξύ προεστών και στρατιωτικών και μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων¹³.

Γ΄Εθνοσυνέλευση.

Το 1825 και ενώ η Επανάσταση μαστίζονταν απο τις κοινωνικές διαμάχες και τους εμφυλίους βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή με κίνδυνο την καταστολή της και τελικά την αποτυχία της. Σε αυτήν την ταραγμένη περίοδο ήλθε η προκήρυξη των εκλογών για την ανάδειξη της Γ’ Εθνοσυνέλευσης, η οποία συνήλθε στις 6 Αυγούστου 1826 στην Πιάδα διέκοψε όμως τις εργασίες της καθώς οι αγγλόφιλοι και οι γαλλόφιλοι συγκρούστηκαν ιδεολογικά με ηγέτες τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον Ιωάννη Κωλλέτη αντίστοιχα. Τελικά μετά απο μακρόχρονες προστριβές και την μεσολάβηση φιλελλήνων οι διαφορές ξεπεράστηκαν και οι πληρεξούσιοι συνήλθαν στην Τροιζίνα στις 19 Μαρτίου του 1827 ψηφίζοντας το Σύνταγμα της Τροιζίνας στο οποίο οριζόταν ότι η εκτελεστική εξουσία ανήκε αποκλειστικά στον <<Κυβερνήτη>> ενώ η νομοθετική στην Βουλή τέλος σε ότι αφορά τα ατομικά δικαιώματα εκφράζονταν και κατοχυρώνονταν με τον πιο πλήρης και άρτιο τρόπο. Το τελευταίο Σύνταγμα έμεινε γνωστό διότι κατοχύρωσε ρητά την αρχή της Λαϊκής Κυριαρχίας ¹⁴.

Επίλογος.

Συμπερασματικά η Α’ Εθνοσυνέλευση, που κατά κύριο λόγο ήταν κατασκεύασμα των αρχόντων και της Ελίτ της εποχής παρά αντιπροσωπευτική έκφραση του Ελληνικού λαού, έθεσε τις συντεταγμένες προκειμένου να αποτυπώσει τους κοινωνικούς συσχετισμούς και να δημιουργήσει πολιτειακό συνταγματικό κράτος, δίνοντας την εξουσία στην κοινωνική εκείνη ομάδα, η οποία την συγκεκριμένη στιγμή ήταν η πιο οργανωμένη, η πιο ισχυρή και ιδεολογικά προετοιμασμένη. Την πρωτοχρονιά του 1822 η Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου διακήρυξε την ελληνική ανεξαρτησία και διατράνωσε την επιθυμία της για την δημιουργία Ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους συνταγματικά και δημοκρατικά κατοχυρωμένο με βάση τα πρότυπα των Γαλλικών και Αμερικανικών Συνταγμάτων. Βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν όλα τα μετέπειτα Συντάγματα της Ελλάδας έως και σήμερα.

Σύνταξη κειμένου, επιμέλεια και έρευνα: Σπυριδούλα Μπετσάνη

Εκπόνηση Εργασίας για το Ανοικτό Πανεπιστήμιο, σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό, ΕΛΠ11 με καθηγητή τον κύριο Άντώνη Κλάψη.

Βιβλιογραφία

• Αλιβιζάτος, Νίκος, <<Τα Συντάγματα του Αγώνα, 1821-1828>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 171-182.

• Θεοδωρίδης, Γιώργος, <<Ένα σύγχρονο κράτος. Η πολιτική οργάνωση του Αγώνα 1822-1827>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 125-142.

• Κιτρομηλίδης, Πασχάλης, <<Η πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.27-38.

• Μαργαρίτης, Γιώργος, <<Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας και ο επαναστατικός πόλεμος 1822-1825>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας & Νίκος Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ.3, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 91-98.

• Μαργαρίτης, Γιώργος, <<Από το Μεσολόγγι στο Ναυαρίνο 1825-1827>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας & Νίκος Ροτζώκος, Ελληνική Ιστορία, τ.3, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 123-134.

• Ροτζώκος, Νίκος, <<Οι εμφύλιοι πόλεμοι. Το ζήτημα της εξουσίας στην Επανάσταση>> στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.143-150.

9

1. Γ. Μαργαρίτης, << Η Επανάστασης του 1821>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας Νίκος Ρωτζόκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 80-85.

2. Γ. Μαργαρίτης, << Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας και ο επαναστατικός πόλεμος 1822-1825>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας Νίκος Ρωτζόκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 91-98.

3. Το ίδιο, σελίδα 93.

3

4. Γ. Μαργαρίτης, << Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας και ο επαναστατικός πόλεμος 1822-1825>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας Νίκος Ρωτζόκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 96.

5. Γ. Μαργαρίτης, << Ο Οθωμανικός χώρος και η συγκρότηση του Νέου Ελληνισμού>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας Νίκος Ρωτζόκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 48-52. 4

6. Π. Κιτρομηλίδης, <<Η πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-200, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 27-38.

7. Γ. Θεοδωρίδης, <<Ένα σύγχρονο κράτος. Η πολιτική οργάνωση του Αγώνα 1822-1827>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 125-129.

8. Γ. Μαργαρίτης, << Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας και ο επαναστατικός πόλεμος 1822-1825>>, στο: Γιώργος Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Κωνσταντίνος Μαυρέας Νίκος Ρωτζόκος, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 98..

9. Ν. Αλιβιζάτος, <<Τα Συντάγματα του Αγώνα 1821-1828>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 171-177, 180-182. 5

10. Ν. Αλιβιζάτος, <<Τα Συντάγματα του Αγώνα 1821-1828>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 171-177, 180-182.

11. Ν. Ροτζώκος, <<Οι Εμφύλιοι πόλεμοι. Το ζήτημα της εξουσίας στην Επανάσταση>>, στο : Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ.143-150.

12. Ν. Αλιβιζάτος, <<Τα Συντάγματα του Αγώνα 1821-1828>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 180-182. 6

13. Ν. Αλιβιζάτος, <<Τα Συντάγματα του Αγώνα 1821-1828>>, στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος επιμ., Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 177-180.

14. Το ίδιο, σελ. 178-180. 7